Oliver Sacks - Wyspa daltonistów i wyspa sagowców

To co często wynosimy z domu to silne przekonanie o tym jak powinny smakować różne potrawy. Ja tak mam z rosołem. Rosół powinien smakować tak jak smakował ten, który robiła moja babcia. Wszystkie inne rosoły, które jadałam w różnych domach i restauracjach, były dla mnie zawsze czymś odbiegającym od normy, którą lata temu wyznaczyła babcia Basia.

Zanim sama zaczęłam gotować, nie wiedziałam w czym jest problem, wiedziałam tylko, że coś jest nie tak. Później byłam już w stanie stwierdzić, że rosół który jem odbiega od normy bo dodano za dużo czerwonego mięsa, albo za mało marchewki, ale nie wiem czy byłabym w stanie stwierdzić czy do rosołu dodano liście laurowe, albo ziele angielskie. Tak więc mając dwadzieścia siedem lat, cały czas jestem dosyć daleko od odkrycia czym tak naprawdę jest rosołowa norma (babci nie ma co pytać, wiecie jakie są babcie: włoszczyzny dodajesz tak na oko, mięsa tyle, żeby było dobrze).

A teraz wyobraźcie sobie, że wasza babcia pochodzi z Indii, a wy macie tylko jedno życie i dziesiątki składników do sprawdzenia, aby odkryć dlaczego wasz Dal Makhani, nie smakuje jak babciny (myślę, że stąd wziął się pomysł z reinkarnacją).

Dlaczego o tym piszę? Bo myślę, że nasze zdrowie, czyli to co uważamy za normę, to właśnie taka bardzo skomplikowana potrawa. Żyjemy mając świadomość jej najprostszych, najłatwiej wyczuwalnych składników. Tak jak jesteśmy w stanie wyobrazić sobie smak rosołu bez soli, tak jesteśmy w stanie (oczywiście w ograniczonym stopniu) wyobrazić sobie jak smakowałoby życie gdyby pozbawiono nas zmysłu wzroku. A co z całą resztą smaków? Odbieramy ją po prostu jako ciężką do zanalizowania mieszankę, hinduską masalę.

Brytyjski neurolog Oliver Sacks zajmuje się właśnie analizowaniem tej mieszanki i pisaniem o tym, co się stanie jeśli coś z niej zabierzemy.

Moja przygoda z tym pisarzem zaczęła się od książki Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem; w jednym z rozdziałów, zatytułowanym Bezcielesena kobieta opisany był przypadek u którego podstawy leży właśnie usunięcie z tej fizjologicznej zupy jednego składnika, którego istnienia większość z nas nie jest nawet świadoma. Kobieta, której historię opisuje Sacks, w wyniku zapalenia wielonerwowego traci czucie proprioreceptywne*. Nagle nie jest w stanie normalnie stać ani siedzieć, jej ciało wiotczeje, nie kontroluje mimiki, chodzenie wychodzi jedynie wtedy kiedy patrzy na swoje nogi; ale przede wszystkim nie czuje swojego ciała, nie jest w stanie powiedzieć gdzie jest jej ręka dopóki nie spojrzy na nią. Przydarza jej się coś co można nazwać ślepotą ciała. Pacjentka mówi, że największą przyjemność odczuwa teraz jeżdżąc na siedzeniu pasażera (kierowanie samochodem oczywiście odpada) w kabriolecie, bo dopiero podmuch wiatru, odbierany przez nieuszkodzone receptory czuciowe na jej skórze, sprawia, że znów czuje, że ma ciało.

W książce Wyspa daltonistów i wyspa sagowców Sacks znów konfrontuje czytelników z brakiem jednej z przypraw, tym razem jego bohaterowie to ludzie niewidzący barw. Nie chodzi tu jednak o częściowy daltonizm, który jest stosunkowo powszechny w naszej populacji i objawia się głównie niezdolnością do odróżnienia koloru czerwonego i zielonego, ale o znacznie rzadziej występujący całkowity wrodzony daltonizm, czyli achromatopsję.

Tym co wyróżnia tę książkę na tle innych dzieł Sacksa jest to, że tym razem zamiast czekać na pacjentów w zaciszu własnego gabinetu autor wybiera się w daleką podróż (bo aż do Mikronezji) w poszukiwaniu przypadków chorób, które go interesują (w pierwszej części będzie to wspomniana achromatopsja dotykająca dużą część populacji wysp Pingelap i Pohnpei, a w drugiej tajemnicza choroba neurologiczna lytico-bodig występująca na wyspach Guam i Rota).

W obu częściach Sacks pokazuje nam świat ludzi, którzy odbiegają od normy. W przypadku lytico-bodig mamy definitywnie do czynienia z poważnym upośledzeniem, jednak już sprawa achromatopsji jest bardziej skomplikowana, o czym można przekonać się oglądając chociażby zestaw kart Sloana, służących do diagnozowania tej choroby. O ile większość chorób diagnozuje się stwierdzając czego pacjent nie jest w stanie zrobić, o tyle w przypadku achromatopsji jest dokładnie na odwrót:

[...] wyjaśnił mi na czym polega test. "Na każdej z kart jest kilka szarych kwadratów różniących się tylko tonem barwy, od bardzo jasnej szarości do bardzo ciemnej, prawie czarnej. Każdy kwadrat ma wyciętą pośrodku dziurkę; jeśli podłożę z tyłu kartkę kolorowego papieru, jak ten, jeden z kwadratów będzie pasował do koloru; barwy będą miały to samo nasycenie. - Pokazał pomarańczową plamkę na szarym tle. - Dla mnie plamka pośrodku i otoczenie mają ten sam kolor".
Takie dopasowywanie nie miałoby żadnego znaczenia dla człowieka normalnie widzącego kolory, bo dla niego żaden kolor nie "pasuje" do szarego, tak więc większość ludzi miałaby ogromne trudności z wykonaniem zadania, ale dla ślepego na kolory jest to proste, ponieważ dla niego wszystkie kolory są szare i różnią się tylko stopniem jasności.

a co za tym idzie, chorzy na achromatopsję, posiadają pewne zdolności, których nie posiadamy my:

Knut robi piękne czarno-białe zdjęcia. Powiedział, że jego widzenie jest podobne do widzenia ortochromatycznego filmu biało-czarnego, tylko on wydobywa znacznie więcej tonów.
"Wy nazwalibyście je odcieniami szarości, ale słowo szare jest dla mnie pozbawione znaczenia tak samo jak niebieskie czy czerwone. Ale - dodał - nie postrzegam swego świata jako bezbarwnego czy w jakimkolwiek innym sensie niekompletnego".

Największą zaletą książek Sacksa jest ich głęboki wymiar filozoficzny. Ciekawe przypadki medyczne, które opisuje nie służą jedynie zwróceniu uwagi na to jak skomplikowaną maszyną jest ludzkie ciało, ale przede wszystkim rozwinięciu naszej empatii i pokazaniu, że wszystko jest względne i umowne, a obiektywny obraz świata nie istnieje i nie ma prawa istnieć. Wyspa daltonistów i wyspa sagowców na pewno w ten nurt się wpisuje, ale przy tym wszystkim nie jest to też najlepsza książka tego autora. Wydaje się, że Sacks miał stanowczo za dużo wrażeń, którymi chciał się podzielić z czytelnikami. Podróż do Mikronezji była dla niego ogromnym przeżyciem zawodowym, ale jednocześnie rozbudziła dawną pasję botaniczną, a także pobudziła do refleksji natury społeczno-politycznej, o czym uczciwie informuje już we wstępie:

[książka]  z upływem dni rozrosła się jak niesforny sagowiec, wypuszczając we wszystkich kierunkach liczne pędy i bulwy. Ponieważ te pędy pod względem objętości zaczęły rywalizować z głównym tekstem, a dla mnie ważne było, żeby narracja pozostała zwarta, wiele z tych dodatkowych przemyśleń zebrałem razem na końcu, jako uwagi.

W ten sposób co chwila w tekście znajdujemy odsyłacz do przypisów, które łącznie zajmują 50 stron.

Efekt jest oczywiście odwrotny od zamierzonego przez autora; czytelnik przerywa czytanie, wędruje na koniec książki, czyta zajmujący stronę przypis będący często bardzo oddaloną od głównego wątku dygresją, po czym wraca do miejsca w którym przerwał czytanie nie pamiętając już o czym traktował ten główny tekst.

W żadnym wypadku nie odradzam czytania tej pozycji, ale jeśli miałoby to być wasze pierwsze spotkanie z Sacksem to wybierzcie inną jego książkę i dopiero gdy będziecie go już kochać miłością bezgraniczną, sięgnijcie po Wyspę...

I w żadnym wypadku nie dajcie się skusić na sprzedawane w bardzo promocyjnych cenach wydanie I z 2000 roku (zielona okładka), no chyba, że chcecie czytać takie rzeczy:

- obecnie ma również adres w sieci Internetu

- beta-N-mAthyloamino-lewoalanina (nie dość, że methylo, nie zostało przetłumaczone na metylo, to jeszcze zostało błędnie przepisane)

Nowe wydanie przekartkowałam tylko w księgarni, ale nazwy związków chemicznych zostały poprawione, więc mam nadzieję, że reszta też.

Ocena: 3/5

Wydawnictwo: Zyska i S-ka

Tłumaczenie: Jolanta Bartosik

Rok wydania: 2000

* Proprioreceptory znajdują się w stawach, ścięgnach, mięśniach szkieletowych, odpowiadają za tzw. czucie głębokie, które czasami nazywane jest szóstym zmysłem. Dzięki proprioreceptorom zdajemy sobie sprawę z tego w jakiej pozycji znajduje się nasze ciało, jesteśmy w stanie kontrolować naszą mimikę. Proprioreceptory odgrywają także rolę w utrzymywaniu równowagi.